ÖZET
Mu’tezile, İslâm Düşünce Tarihi’nde, temel ilkelerini “usulü hamse/ beş esas” şeklinde tespit eden ve kelamî-felsefî meseleler üzerinde yoğunlaşan bir mezhep olarak öne çıkmış; dinin ve dinî geleneğin ne olduğu, ne şekilde anlaşıldığı ya da anlaşılması gerektiği, nasıl yorumlanıp anlamlandırılabileceği konusunda izlediği farklı yöntemle ve sorunların çözümlenmesinde sergilediği rasyonalist tavırla dikkat çekmiştir. İmamet konusu ve siyasete olan ilgileri ise, diğer öncelik verdikleri sorunların yanı sıra gündemlerinde her zaman var olmuştur.

Kur’an veya sünnette yönetim sorununu düzenleyen herhangi bir kural olmaması sebebiyle her mezhep ya da düşünce ekolü konuya ilişkin farklı çözümler üretmiştir. Tarihsel süreçte imamet konusunda -biri Ehl-i sünnet, diğeri Şia olmak üzere- iki farklı ve önemli bakış açısı ortaya çıkmıştır. Aralarındaki farklılaşmanın en temel nedeni de, dinî referansları okuma biçimlerinden ve tarihsel süreci değerlendirme tarzlarından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda Mu’tezile; konunun, Müslüman toplum tarafından her çağın koşulları dikkate alınarak çözülmesi gereken ictihadî bir sorun olduğu sonucuna varmıştır. Mu’tezile, içindeki iki ana eğilim nedeniyle zaman zaman hem Sünnî hem de Şiî imamet anlayışına yakınlaşma refleksinde bulunmuştur. Buna rağmen ekol, imamete ilişkin bağımsız bir duruşun sahibi olmuş ve imamet düşüncesini ortaya koyarken Kur’an, sünnet, dört halife ve tarihi deneyimleri referans olarak almıştır. Mezhep bünyesinde, adaleti merkeze alan bir anlayışla, imamet makamı ve özellikleri, Peygamber’in ve tarihteki erdemli görülen halifelerin düzeyine çıkartılarak idealist bir tavır sergilenirken, zaman aşımı ve vakıaların öne çıkmasıyla birlikte realist bir yaklaşıma bağlanılması kaçınılmaz olmuştur.

İslâm siyaset düşüncesinde, her mezhebin imamet nazariyesinin aynı teorik temellerden ve öncüllerden hareket ederek teşekkül ettiğini ve geliştiğini söylemek pek doğru bir yaklaşım değildir. Mu’tezilî imamet düşüncesi de -terminolojisi, meşrulaştırma esasları- ekol mensuplarının içinde doğup geliştikleri sosyo-politik realiteler ve tarihsel tecrübeler çerçevesinde şekillenmiştir. Bununla birlikte, toplumların kendilerini meydana getiren bireylerden bağımsız “kolektif bellek” denilen hafızaları göz ardı edilmemelidir. Bu sebeple, araştırmamızda geniş entelektüel donanımı ve kaynak birikimi olan Mu’tezile ekolü içerisindeki jenerasyonları, dönemin zihniyet yapılarını ve hassasiyet noktalarını belirleme gayreti içinde olduk. Bu çerçevede, imamet konusundaki görüş ve söylemlerin, sertlik ve uzlaşı arası gidip gelen niteliğinin arka planını ortaya koymaya çalıştık. Araştırmamızda, Mu’tezilî imamet ve siyaset anlayışlarının, hem ekol açısından hem de İslâm düşüncesinin umumî gelişimi açısından sağlamış olduğu katkıyı da tesbit etmeye özen gösterdik.

Mu’tezile üzerinde, Doğu’da ve Batı’da pek çok eser ve makale yayınlanmış olmasına rağmen imamet nazariyelerine ilişkin derli toplu bir çalışma bulunmaması sebebiyle, çalışmamızın bu alandaki bilgi boşluğunun giderilmesine imkân sağlayabileceği ve konuyla ilgilenenlere ışık tutabileceği kanaatindeyiz.